Fələstin əl işi
Əl işi sənəti nəsillər vasitəsilə irsən keçən Fələstin folklor sənətlərindən biri hesab olunur və bu sənət zaman keçdikcə inkişaf etmiş və peşəyə çevrilmişdir. Bununla yanaşı bu peşə Fələstində böyük sayda qadınların qazanc mənbəyi olmuşdur. Belə ki bu peşədə Fələstin ictimaiyyətinin sosial və iqtisadi mühiti ilə uyğunlaşan xüsusiyyətlər öz əksini tapmışdır. Eyni zamanda bu inkişafı həmin peşənin orjinallığından ilhamlanan yüksək estetik dəyərlərə malik yeni nümunələrin innovasiyası müşayiət etmişdir.
Fələstin qadını, xüsusilə kəndli qadını əl işi sənətini yaxşı bacarması ilə fərqlənmiş və bu sənəti həyatın bir çox sahələrində istifadə etmişdir. Onunla evini, libasını, xüsusi ləvazimatlarını bəzəmişdir. Həmin əl işindəki rəsmlər, ornamentlər və rənglər öz ölkəsinin təbiətindən, yerli mühitdən ilhamlanmışdır.
Buna görə də biz görürük ki, Fələstin əl işi rəsm və rənglərin uyğunlaşmasında regiondan regiona fərqlənir. Hər bir regionun həmin əl işi sənətindən irəli gələn və ona münasib olan öz coğrafi elementləri, komponentləri və ornamentləri vardır.
Tədqiqatçı üçün Fələstin əl işi sənətinin tarixini bilməsi çətindir. Bunun müxtəlif səbəbləri vardır. Bu səbəblərdən ən mühümü odur ki, zaman keçdikcə parçalar və saplar sökülür və təbiətin amillərinin müqavimətinə tab gətirmir, buna görə də bir insanın on doqquzuncu əsrdən əvvəlki mərhələyə gedib çıxan Fələstin əl işindən nümunələr tapması nadir hal olardı.
Fələstinin Avropa, Asiya və Afrikaya gətirib çıxaran yolların qovşağında yerləşməsindəki əlverişli mövqeyi bu zəngin irsin, o cümlədən bu diyarda olan kənani, yəbusi və amuri sivilizasiyaları, eyni zamanda bu diyardan gəlib keçən çoxlu istilalar və regionu bir-birilərini ard-arda əvəz edən sivilizasiyaların daha da zənginləşdirilməsində mühüm rol oynamışdır.
Əl işi sənəti öz rəsmləri, növləri ilə zaman keçdikcə əsas dəyişikliklərə məruz qalmışdır, çünki biz on doqquzuncu əsrdə və iyirminci əsrin birinci rübündə müşahidə edirik ki, əl işi rəsmləri və üslublar birinci dəfə həndəsi şəkildə olmuş, ancaq keçən əsrin otuzuncu illərində yeni təsirlər meydana çıxmış və ənənəvi əl işi sənətinin xüsusiyyətini dəyişmişdir. Bunlar Avropada düzəldilən naxış sapları kimi olmuş və onları qərb naxışına məxsus yazılar müşayiət etmişdir. Bütün bu işlər Fələstin bazarlarına çıxa bilmiş və çiçəklər, quşlar, heyvanlar kimi qərb rəsmləri ənənəvi qadın paltarlarına keçmişdir. Bu əllinci illərdə aydın şəkildə meydana çıxmış və bu günümüzə qədər davam etmişdir.
Kəndlər Fələstin qadınlarını əvvəllər onların paltarlarından tanımışdır. Bu həmin paltarlar üzərində çəkilmiş rənglər və rəsmlər yoxlandıqdan sonra olmuşdur. Paltar üzərindəki ornament vahidləri kəndi və ya regionu tanımaq, bilmək üçün mühüm göstərici təşkil etmiş və qadın bu rəsmləri yaxşı bilir. Bu məlumat onun anasından və nənəsindən irsən qalmışdır. Qadın erkən yaşından əl işi sənətini öyrənməyə başlayır və öz kəndinin rəsmlərini paltarları üzərinə köçürməyə çalışır. Habelə qadın öz kəndinin irsini köçürməkdə təhlükəsiz idi və əl işi sənətini dəyişməkdə yaradıcı idi. Ənənəvi rəsmlər əsas hissəyə toxunmadan onun xüsusi zövqündən qaynaqlanmışdır.
Baxmayaraq ki, bu dəyişikliklər çox sadə idi, lakin geyimlərə yeni rövnəq vermişdir. Burada ənənəvi rəsmlərin inkişaf etdirilməsində izi olan digər bir amil də vardır. Bu Fələstinin müxtəlif yerlərinin vətəndaşlarının bir-biriləri ilə evlənməsi idi.
Lakin paltar üzərində tikmənin tərtibatına gəlincə, bu kortəbii olmamış, öyrənilmiş və paltarda dörd əsas hissəni əhatə etmişdir. Bunlar :
1- Yaxalıq : Bu üzə ən yaxın olan, köynəyin cibinə girən hissədir. Lakin Fələstin ləhcəsində (paltarın yaxası) mənasını verir.
2- Ətək : O paltarın aşağı arxa hissəsidir. Sözün cəmi (ətəklər) dir.
3- Xiştək : Paltarın yan hissəsidir.
4- Qol : O əlin paltara girən və çıxan hissəsidir.
Fələstin əl işindən bəzi şəkillər :
Fələstin əl işi
Əl işi sənəti nəsillər vasitəsilə irsən keçən Fələstin folklor sənətlərindən biri hesab olunur və bu sənət zaman keçdikcə inkişaf etmiş və peşəyə çevrilmişdir. Bununla yanaşı bu peşə Fələstində böyük sayda qadınların qazanc mənbəyi olmuşdur. Belə ki bu peşədə Fələstin ictimaiyyətinin sosial və iqtisadi mühiti ilə uyğunlaşan xüsusiyyətlər öz əksini tapmışdır. Eyni zamanda bu inkişafı həmin peşənin orjinallığından ilhamlanan yüksək estetik dəyərlərə malik yeni nümunələrin innovasiyası müşayiət etmişdir.
Fələstin qadını, xüsusilə kəndli qadını əl işi sənətini yaxşı bacarması ilə fərqlənmiş və bu sənəti həyatın bir çox sahələrində istifadə etmişdir. Onunla evini, libasını, xüsusi ləvazimatlarını bəzəmişdir. Həmin əl işindəki rəsmlər, ornamentlər və rənglər öz ölkəsinin təbiətindən, yerli mühitdən ilhamlanmışdır.
Buna görə də biz görürük ki, Fələstin əl işi rəsm və rənglərin uyğunlaşmasında regiondan regiona fərqlənir. Hər bir regionun həmin əl işi sənətindən irəli gələn və ona münasib olan öz coğrafi elementləri, komponentləri və ornamentləri vardır.
Tədqiqatçı üçün Fələstin əl işi sənətinin tarixini bilməsi çətindir. Bunun müxtəlif səbəbləri vardır. Bu səbəblərdən ən mühümü odur ki, zaman keçdikcə parçalar və saplar sökülür və təbiətin amillərinin müqavimətinə tab gətirmir, buna görə də bir insanın on doqquzuncu əsrdən əvvəlki mərhələyə gedib çıxan Fələstin əl işindən nümunələr tapması nadir hal olardı.
Fələstinin Avropa, Asiya və Afrikaya gətirib çıxaran yolların qovşağında yerləşməsindəki əlverişli mövqeyi bu zəngin irsin, o cümlədən bu diyarda olan kənani, yəbusi və amuri sivilizasiyaları, eyni zamanda bu diyardan gəlib keçən çoxlu istilalar və regionu bir-birilərini ard-arda əvəz edən sivilizasiyaların daha da zənginləşdirilməsində mühüm rol oynamışdır.
Əl işi sənəti öz rəsmləri, növləri ilə zaman keçdikcə əsas dəyişikliklərə məruz qalmışdır, çünki biz on doqquzuncu əsrdə və iyirminci əsrin birinci rübündə müşahidə edirik ki, əl işi rəsmləri və üslublar birinci dəfə həndəsi şəkildə olmuş, ancaq keçən əsrin otuzuncu illərində yeni təsirlər meydana çıxmış və ənənəvi əl işi sənətinin xüsusiyyətini dəyişmişdir. Bunlar Avropada düzəldilən naxış sapları kimi olmuş və onları qərb naxışına məxsus yazılar müşayiət etmişdir. Bütün bu işlər Fələstin bazarlarına çıxa bilmiş və çiçəklər, quşlar, heyvanlar kimi qərb rəsmləri ənənəvi qadın paltarlarına keçmişdir. Bu əllinci illərdə aydın şəkildə meydana çıxmış və bu günümüzə qədər davam etmişdir.
Kəndlər Fələstin qadınlarını əvvəllər onların paltarlarından tanımışdır. Bu həmin paltarlar üzərində çəkilmiş rənglər və rəsmlər yoxlandıqdan sonra olmuşdur. Paltar üzərindəki ornament vahidləri kəndi və ya regionu tanımaq, bilmək üçün mühüm göstərici təşkil etmiş və qadın bu rəsmləri yaxşı bilir. Bu məlumat onun anasından və nənəsindən irsən qalmışdır. Qadın erkən yaşından əl işi sənətini öyrənməyə başlayır və öz kəndinin rəsmlərini paltarları üzərinə köçürməyə çalışır. Habelə qadın öz kəndinin irsini köçürməkdə təhlükəsiz idi və əl işi sənətini dəyişməkdə yaradıcı idi. Ənənəvi rəsmlər əsas hissəyə toxunmadan onun xüsusi zövqündən qaynaqlanmışdır.
Baxmayaraq ki, bu dəyişikliklər çox sadə idi, lakin geyimlərə yeni rövnəq vermişdir. Burada ənənəvi rəsmlərin inkişaf etdirilməsində izi olan digər bir amil də vardır. Bu Fələstinin müxtəlif yerlərinin vətəndaşlarının bir-biriləri ilə evlənməsi idi.
Lakin paltar üzərində tikmənin tərtibatına gəlincə, bu kortəbii olmamış, öyrənilmiş və paltarda dörd əsas hissəni əhatə etmişdir. Bunlar :
1- Yaxalıq : Bu üzə ən yaxın olan, köynəyin cibinə girən hissədir. Lakin Fələstin ləhcəsində (paltarın yaxası) mənasını verir.
2- Ətək : O paltarın aşağı arxa hissəsidir. Sözün cəmi (ətəklər) dir.
3- Xiştək : Paltarın yan hissəsidir.
4- Qol : O əlin paltara girən və çıxan hissəsidir.
Fələstin əl işindən bəzi şəkillər :
Bu xəritədən görürük ki, Fələstində geyimlər bir şəhərdən digərinə fərqlənir və hər bir şəhərin müxtəlif rəngləri ilə özünəməxsus geyimi vardır. Lakin bu geyimlər formaca və parçanın növünə görə bir-birilərinə bənzəyirlər. Bir nəsildən digərinə miras qalmışdır. Kişi və qadın libasını formaları ilə qeyd etməliyik :
Fələstin qadınının geyimi :
2. Ağ kətan parçadan və ya pambıqdan hazırlanmış əba əvəzi :
3. Əl işi sənəti öz rəsmləri, növləri ilə zaman keçdikcə əsas dəyişikliklərə məruz qalmışdır.
4. Çünki biz on doqquzuncu əsrdə və iyirminci əsrin birinci rübündə müşahidə edirik.
5. Əl işi rəsmləri və üslublar birinci dəfə həndəsi şəkildə olmuş, ancaq keçən əsrin otuzuncu illərində yeni təsirlər meydana çıxmış və ənənəvi əl işi sənətinin xüsusiyyətini dəyişmişdir.
6. Bunlar Avropada düzəldilən naxış sapları kimi olmuş və onları qərb naxışına məxsus yazılar müşayiət etmişdir.
7. Bütün bu işlər Fələstin bazarlarına çıxa bilmiş və çiçəklər, quşlar, heyvanlar kimi qərb rəsmləri ənənəvi qadın paltarlarına keçmişdir.
Qadın sarğıları :
1. Bunlar Avropada düzəldilən naxış sapları kimi olmuş və onları qərb naxışına məxsus yazılar müşayiət etmişdir.
2. Çalma : Çalma geyim parçasından hazırlanır və çənənin aşağı hissəsində birləşir. Birləşmə yerindən bəzək üçün qızıl pul parçası asılır. Lakin bir qızın çalma geyinməsinə nadir hallarda rast gəlinir.
3. Çarşab : Bəzi hallarda buna asma deyilir. Bu pul parçasıdır ki burundan asılır. Bu asma adətən çalmaya əlavə olunur.
4.Çalma : Çalma geyim parçasından hazırlanır və çənənin aşağı hissəsində birləşir. Birləşmə yerindən bəzək üçün qızıl pul parçası asılır. Lakin bir qızın çalma geyinməsinə nadir hallarda rast gəlinir.
5. Əl işi sənəti nəsillər vasitəsilə irsən keçən Fələstin folklor sənətlərindən biri hesab olunur və bu sənət zaman keçdikcə inkişaf etmiş və peşəyə çevrilmişdir.
6. Bununla yanaşı bu peşə Fələstində böyük sayda qadınların qazanc mənbəyi olmuşdur.
7. Belə ki bu peşədə Fələstin ictimaiyyətinin sosial və iqtisadi mühiti ilə uyğunlaşan xüsusiyyətlər öz əksini tapmışdır. Eyni zamanda bu inkişafı həmin peşənin orjinallığından ilhamlanan yüksək estetik dəyərlərə malik yeni nümunələrin innovasiyası müşayiət etmişdir.
8. Örtüklər : Kəndlər Fələstin qadınlarını əvvəllər onların paltarlarından tanımışdır. Bu həmin paltarlar üzərində çəkilmiş rənglər və rəsmlər yoxlandıqdan sonra olmuşdur.
9. Paltar üzərindəki ornament vahidləri kəndi və ya regionu tanımaq, bilmək üçün mühüm göstərici təşkil etmiş və qadın bu rəsmləri yaxşı bilir.
10.Bu məlumat onun anasından və nənəsindən irsən qalmışdır.
11. Yaylıq : Qadın onu əldə etməyə can atır. Adətən qızılı və ya gümüşü saplarla yerli ipək parçasından olur. Üzərində isə qadının adı və ya ona aid rəmzlərdən hər hansı biri nəqş olunur.
İsrail işğalçı qüvvələriFələstin irsini oğurlamağa və özlərinə aid etməyə səy göstərirlər. Hətta İsrail hava yolları şirkətinin stüardessalarına aid geyimlər bəzi Fələstin əl işi sənətinin çalarlarını daşıyır. Bu isə Fələstini yəhudiləşdirmək və onun mədəni irsini oğurlamaq məqsədi daşıyır.
Qadının geydiyi bir neçə paltar nümunələri vardır. Onlar aşağıdakılarıdır :
1. Macdalavi geyimi. Qələm şəklində olan parça əsl parçanın rənginə qarışaraq uzun xətlər şəklində özünü göstərir. Bunu düzəldənlər Qəzzaya köçüb gələn Məcdal oğullarıdır. Bunun isə iki növü var :
- Cilcili. Bu göyrəngli pambıq parçadır. İpək xətlərlə qələm formasındadır. Birinin eni 4-5 sm-dir və hər bir haşiyə arasında məsafə 20 sm-dir.
- Abu Maytan. Cilciliyə oxşayır. Haşiyə ətraflarının birində uzun xətlər var. Onu yaşıl xətlər dövrəyə alır və eni 1 sm-dən aşağıdır.
2. Əl Şəruqi geyimi. Bu çox qədimdir.Kənanilər dövrünə gedib çıxır.O həmdə formasına görə qədimdir. Bu geyim Astul, Macdal və Nablus rayonlarında geniş yayılıb.
3. َZolaqlı paltar. İpəkdən hazırlanmış və uzun lentlərlə xətlənmişdir.Adətən tünd göy rəngdə, qırmızı portağal rəngində və ağ olmur. Bu geyimi (tantana) adlandırılan xalq ornamentləri bəzəyir. Belə ki bu ornament geyimin müxtəlif hissələrinə səpələnir. Qadın bu geyimi iş zamanı, sahədə və ya evdə olan vaxtlarda geyinir.
4. Ət Tubit Al Sabavi geyimi : Arxa və ön hissədə sıx toxunma ilə səciyyələnir. Geyim qara parçadan olur və Biir Al Sab regionunda hazırlanır.(Ondanda Sabavi bəyinin geyimi və həmçinin ailə quran qadınların geyimi hazırlanır).
Bu region onunla səciyyələnir ki, oranın geyimləri müəyyən ənənələrə aid olur və bunları aşağıdakı kimi qısa demək olar :
- Gənc qız üçün geyim qara olur və bir rənglə naxışlanır.Bu rəng göy rəngdir. Onun üzərində bir sıra ornamentlər vardır.
- Gəlin olan evli qız üçün naxışlar daha sıx olur və onların bir çox rəngləri olur ki, bu rənglər qırmızı, portağal və cirə rəngləri.
- Dul qadıngöy rəndlə (xənzari) naxışlı olanı geyinir. Onun ornamentləri kiçikdir və uzun məsafəli deyildir.
- Bəy geyimi (Toy paltarı). Bu geyim cazibədar və sevinc rəngləri ilə səciyyələnir. Bu geyimin üzərində “Araq Al Cavahir” adı ilə tanınan qızıl saplar mövcuddur.
5. Əl işi sənəti nəsillər vasitəsilə irsən keçən Fələstin folklor sənətlərindən biri hesab olunur və bu sənət zaman keçdikcə inkişaf etmiş və peşəyə çevrilmişdir.
6. Bununla yanaşı bu peşə Fələstində böyük sayda qadınların qazanc mənbəyi olmuşdur.
